ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΒΑΡΟΥΦΑΚΗ
Το σημερινό Δελτίο Κρίσης της σημερινής θα είναι πολύ σύντομο. Μια παράγραφος όλη κι όλη. Η εξής: Το κούρεμα (γνωστό κι ως PSI), η χρηματοδότηση του ΔΝΤ από τις Κεντρικές Τράπεζες της ευρωζώνης (ώστε να χρηματοδοτηθούν έμμεσα οι Ιταλία και η Ισπανία), η “μόχλευση” του EFSF, τα 500 δις ευρω με τα οποία θα προικιζόταν ο νέος μηχανισμός (το ESM) ώστε να αρχίσει να λειτουργεί νωρίτερα – όλες αυτές οι μεγάλες «υποσχέσεις» των τελευταίων δυο Συνόδων Κορυφής (26ης Οκτωβρίου και 9ης Δεκεμβρίου) εξανεμίστηκαν. Τίποτα από αυτά δεν έχει μείνει παρά μόνο οι στάχτες τους που τις σκορπίζει ο άνεμος από εδώ κι από εκεί. Τι έμεινε από την Τελική Λύση; Μονάχα η απόφαση να συνάψουμε μια, ουσιαστικά, μη-Συνθήκη, η οποία, έτσι κι αλλιώς, είναι εκτός θέματος (και η οποία έβαλε τέλος στην ΕΕ όπως την ξέραμε, καθώς η Βρετανία άνοιξε τον δρόμο της διάσπασης της Ένωσης). Πάλι καλά που έχουμε γιορτές και κανείς δεν έχει όρεξη να έρθει αντιμέτωπος με την πραγματικότητα. Ζούμε την «ηρεμία» πριν την καταιγίδα του νέου έτους.
Εν αναμονή λοιπόν της νέμεσης που θα επισκεφτεί την Ευρώπη μετά τις γιορτές, σκέφτηκα ότι, αντί να επιδοθώ άλλη μια φορά σε αναλύσεις οικονομικού περιεχομένου, ίσως να είναι προτιμότερο να πω μια ιστορία. Έναν μύθο που έχει στόχο την απομυθοποίηση, την αμφισβήτηση για την ακρίβεια, του μύθου που σήμερα κυριαρχεί στην Ευρώπη με αποτέλεσμα να μην μπορεί να βρεθεί λύση.
Τζίτζικες και μέρμηγκες – ο κυρίαρχος μύθος
Μια φορά κι έναν καιρό, σε μια χώρα του Νότου, τα τζιτζίκια ζούσαν ανέμελα σε μια συνομοσπονδία με μερμήγκια βόρειων χωρών τα οποία δούλευαν, δούλευαν και δούλευαν. Όσο η συνομοσπονδία τους αυτή πέρναγε μέρες καλοκαιριού, όλα πήγαιναν φίνα. Τα τζιτζίκια τραγούδαγαν και κορόιδευαν τα μερμήγκια αλλά και τα μερμήγκια που και που επισκέπτονταν τον Νότο για μερικές εβδομάδες ανεμελιάς στον ήλιο δίπλα στα τεμπέλικα τζιτζίκια.
Μια μέρα όμως, το καλοκαίρι της συνομοσπονδίας τους τελείωσε. Άγριοι, παγωμένοι άνεμοι άρχισαν να φυσούν από βορειοδυτική κατεύθυνση, αρχικά από την Wall Street και αργότερα από κάθε δυνατή κατεύθυνση. Τότε, τα τζιτζίκια του Νότου, ιδίως στην Ελλάδα, παραλίγο να ξεπαγιάσουν. Χωρίς τρόφιμα στις αποθήκες τους, χωρίς να έχουν προνοήσει για τις δύσκολες ημέρες του χειμώνα της συνομοσπονδίας τους, έτρεξαν στις πρωτεύουσες του Βορρά, με προτεταμένο το χέρι, ζητώντας από τα μερμήγκια αρωγή, αλληλεγγύη. Τα μερμήγκια, όπως είναι φυσικό, δίσταζαν να ανοίξουν τις αποθήκες με τα όλο κόπο συσσωρευμένα καλούδια τους. Δεν δίσταζαν ωστόσο από τσιγκουνιά αλλά από φόβο. Φόβο ότι αν αρχίσουν να ταΐζουν ανεξέλεγκτα τα πεινασμένα, άφρονα τζιτζίκια, ήταν πολύ πιθανόν αυτά να κάνουν πάλι τα ίδια: να συνεχίσουν να γλεντοκοπούν και, κάθε φορά που η κοιλιά τους είναι άδεια, να τρέχουν πάλι στα μερμήγκια να την γεμίσουν, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να αδειάσουν οι αποθήκες των μερμηγκιών και να πεινάσουν όλοι μαζί.
Να γιατί τα μερμήγκια ναι μεν δεν αρνήθηκαν στα τζιτζίκια συνδρομή αλλά απλά απαίτησαν από αυτά δείγματα γραφής ότι θα αλλάξουν. Θα γίνουν κι αυτά πιο... μερμήγκια. Όταν άκουγαν από τα χείλη των τζιτζικιών κουβέντες περί ευρωομολόγων, ενεργοποίηση της ΕΚΤ με στόχο την «ορθολογική διαχείριση του χρέους της ευρωζώνης» κλπ, αμέσως στύλωναν τα πόδια, σκεπτόμενα μέσα τους: «Πάλι τις αποθήκες μας έβαλαν στο μάτι.» Κι έτσι επέμεναν ακόμα περισσότερο στην μερμηγκοποίηση των τζιτζικιών ως συνθήκη για να ανοίξουν τις αποθήκες τους για να ταϊστούν τα πεινασμένα τζιτζίκια.
Μύθοι και πραγματικότητα
Το πρόβλημα με τους μύθους, όπως ο Αίσωπος γνώριζε καλά, είναι ότι όταν τους χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε την πραγματικότητα, να εξαγάγουμε συμπεράσματα και ηθικά διδάγματα, είναι πολύ εύκολο να οδηγηθούμε σε καταστροφική πλάνη όταν ο μύθος που τελικά κυριαρχεί χάνει την «επαφή» με καίριες διαστάσεις της πραγματικότητας, καλύπτοντας έτσι την τελευταία στο σκοτάδι (αντί να την λούζει με φως). Κάτι τέτοιο συμβαίνει τώρα στην Ευρώπη. Ο Αισώπειος μύθος με τα μερμήγκια του Βορρά και τα τζιτζίκια του Νότου αντανακλά μια νοοτροπία, έναν κυρίαρχο τρόπο ανάλυσης της Κρίσης, που αποτελεί τον μεγαλύτερο εχθρό της ευρωζώνης, καθώς ωθεί τις ελίτ (Βορρά τε και Νότου) σε πολιτικές που, χωρίς πλέον αμφιβολία, κρατούν το καράβι της ευρωζώνης σε σταθερή πορεία σύγκρουσης με την σκληρή πραγματικότητα της κατάρρευσης. Χρειαζόμαστε λοιπόν έναν νέο μύθο. Έναν μύθο που να μένει όσο πιο κοντά στην αφήγηση του κυρίαρχου μύθου αλλά, παράλληλα, να τον διορθώνει με τρόπο που να απελευθερώσει τις απομένουσες δυνατότητες της Ευρώπης να σταματήσει την κατρακύλα.
Τζίτζικες και μέρμηγκες – ο μύθος redux
Μια φορά κι έναν καιρό, σε μια όμορφη συνομοσπονδία, ζούσαν μερμήγκια και τζιτζίκια. Τα τζιτζίκια ζούσαν ζωή χαρισάμενη ενώ τα μερμήγκια δούλευαν, δούλευαν και δούλευαν. Όσο η συνομοσπονδία τους αυτή πέρναγε μέρες καλοκαιριού, τα τζιτζίκια τραγούδαγαν και κορόιδευαν τα μερμήγκια που, κάθιδρα και κάπως αντιαισθητικά όπως ήταν, δεν συμμετείχαν στο φαγοπότι.
Τα μερμήγκια ζούσαν παντού. Όπως και τα τζιτζίκια. Μπορεί τα βόρεια ξαδέρφια τους να μην τους έμοιαζαν απόλυτα, όμως τα τζιτζίκια του Νότου είχαν πολλά κοινά με τα τζιτζίκια του Βορρά, όπως άλλωστε συνέβαινε και με τα μερμήγκια: αλλιώς δούλευαν εκείνα του Βορρά κι αλλιώς εκείνα του Νότου. Ας τα γνωρίσουμε λίγο καλύτερα.
Τα νότια μερμήγκια: Ζευγάρια μερμηγκιών που, στις καλές εποχές, δούλευαν και τα δυο σε κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας (π.χ. ταμίες supermarket), πολλές φορές κάνοντας δύο δουλειές με σκοπό να τα βγάλουν πέρα δεδομένων των χαμηλών τους μισθών και ενός οικογενειακού πληθωρισμού πολύ μεγαλύτερου του επίσημου μέσου πληθωρισμού. Παρ όλες τις τέσσερις δουλειές που έκαναν μεταξύ τους, τα εισοδήματά τους δεν έφταναν για να παρακολουθούν το γενικότερο φαγοπότι γύρω τους. Όταν το παιδί τους τους πίεζε για ένα καινούργιο gadget ή αναγκάζονταν να πληρώνουν φροντιστήρια για τα πάντα, φακελάκια στα νοσοκομεία κλπ., ο μόνος τρόπος που μπορούσαν να σκεφτούν πως θα τα κατάφερναν ήταν να πούνε ναι σε μία από τις πάμπολλες προσφορές που λάμβαναν κάθε μέρα από λογιών- λογιών τράπεζες για πιστωτικές κάρτες, εορτοδάνεια κ.ο.κ. Κι όταν το «καλοκαίρι» τελείωσε, κι ήρθε η Κρίση, είδαν τα εισοδήματά τους από την πρώτη τους δουλειά να εξαφανίζονται, οι εργοδότες τους της δεύτερης δουλειάς τους είπαν να μην ξαναπάνε, τα δάνεια άρχισαν να τους πνίγουν, οι επιθέσεις της εφορίας τους ανάγκασαν ακόμα και να σκεφτούν να μείνουν χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα. Και σαν να μην έφταναν αυτά, κάποια στιγμή συνειδητοποίησαν ότι όλη η οικουμένη τους θεωρούσε υπεύθυνους για τη συντέλεια του κόσμου που ήταν καθ’ οδόν. Έγιναν οι δακτυλοδεικτούμενοι θύτες της παγκόσμιας οικονομίας!
Τα βόρεια μερμήγκια: Ζευγάρια μερμηγκιών-εργατών σε παραγωγικότατα εργοστάσια που όμως έβλεπαν, για μια δεκαετία, την αγοραστική δύναμη των εισοδημάτων τους να μειώνεται. Όσο πιο σκληρά και αποδοτικά εργάζονταν τόσο πιο δύσκολα τα έβγαζαν πέρα. Κι αυτά συνέβαιναν στις καλές εποχές του καλοκαιριού της μεγάλης συνομοσπονδίας τους. Η όλο και παραγωγικότερη εργασία τους, σε συνδυασμό με τους όλο και πιο ασθενικούς μισθούς τους, οικοδομούσε τεράστια πλεονάσματα. Από την μία, η μείωση του κόστους της εργασίας των βόρειων μερμηγκιών αύξανε τα κέρδη των επιχειρήσεων και από την άλλη, καθώς τα προϊόντα τους γίνονταν φθηνότερα σε ολόκληρη την συνομοσπονδία (αλλά και παγκοσμίως), αυξάνονταν οι εξαγωγές και, μαζί τους, τα πλεονάσματα ψήλωναν ακόμα πιο πολύ. Όμως, αντίθετα με τους σπόρους των μερμηγκιών του Αισώπου, τα πλεονάσματα αυτά δεν αποθηκεύονται. Έχουν γίνει χρήμα και το χρήμα δεν επιτρέπεται να λιμνάζει. Πρέπει να κινείται ψάχνοντας καλύτερες αποδόσεις. Καθώς μάλιστα τα βουνά αυτά των πλεονασμάτων έριξαν πολύ τα επιτόκια στον Βορρά, άρχισαν να ρέουν προς τον Νότο, όπου τα επιτόκια ήταν πάντα σχετικά τσιμπημένα (λόγω της χαμηλότερης παραγωγικότητας των εκεί μερμηγκιών, που οφείλεται στο ότι τα νότια μερμήγκια δεν είχαν τα μηχανήματα και την τεχνολογία που θα τα βοηθούσαν να δουλεύουν εξ ίσου παραγωγικά).
Ποιος ενορχήστρωσε την ροή των πλεονασμάτων που παρήγαγαν τα βόρεια μερμήγκια προς τον Νότο; Μα τα βόρεια τζιτζίκια, σε αγαστή συνεργασία με τα νότια ξαδέρφια τους. Οι βόρειες τράπεζες που, αποφασισμένες να μετατρέψουν σε προσοδοφόρο ευαγγέλιο την νοοτροπία του τζίτζικα (μέγιστη απόδοση για ελάχιστη προσωπική εργασία), βρήκαν στα νότια ξαδέρφια τους (κατασκευαστικές εταιρείες, ελληνικές τράπεζες κλπ κλπ) τους ιδανικούς παρτενέρ στην διοχέτευση των πλεονασμάτων του Νότου, μέσω θαλασσοδανείων στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα που όμως απέφεραν υψηλότερα επιτόκια από εκείνα που θα έβρισκαν στον βορρά – για τον ίδιο λόγο που παρήχθησαν στον Βορρά τα πλεονάσματα αυτά (δηλαδή, την φθηνή, παραγωγική εργασία των βόρειων μερμηγκιών).
Και τι γίνεται κάθε φορά που ζεστό, μπόλικο χρήμα ρέει ξαφνικά σε μία περιοχή; Δημιουργούνται φούσκες. Στην Ισπανία η φούσκα δημιουργήθηκε απ’ ευθείας στον ιδιωτικό τομέα καθώς εκεί οι επιτήδειοι τζίτζικες-κατασκευαστές δανείστηκαν τα βόρεια πλεονάσματα από τις ιδιωτικές τράπεζες-τζιτζίκια του Νότου. Και πού βρήκαν τα χρήματα οι τελευταίες; Από τις ιδιωτικές τράπεζες-τζιτζίκια του Βορρά βεβαίως! Αντίθετα, στην Ελλάδα, η φούσκα προέκυψε μέσα στα σπλάχνα του δημοσίου καθώς, τα δικά μας τζιτζίκια-κατασκευαστές έπεισαν τα φιλαράκια τους, τα τζιτζίκια του ελληνικού δημοσίου, να δανειστεί το δημόσιο ώστε, κατόπιν, να τους δώσουν χρυσοφόρα συμβόλαια.
Δεν έχει απολύτως καμία σημασία πώς ακριβώς δημιουργήθηκαν οι φούσκες του Νότου. Είτε άμεσα από τον ιδιωτικό τομέα (όπως στην Ισπανία) είτε έμμεσα μέσω του Δημοσίου (όπως στην Ελλάδα) οι φούσκες δημιουργήθηκαν επειδή τα πλεονάσματα τα οποία παρήγαγαν τα βόρεια μερμήγκια δεν τα γεύτηκαν εκείνα αλλά, και εδώ έγκειται η τραγωδία, τα υπεξαίρεσαν τα βόρεια τζιτζίκια τα οποία, συνεπικουρούμενα από τα νότια τζιτζίκια, τα έστειλαν στον Νότο δημιουργώντας φούσκες από τις οποίες κέρδισαν πολλά όλα τα τζιτζίκια. Ότι θα έσκαγαν, θα έσκαγαν. Έσκασαν όταν έσκασε πρώτη μια ακόμα μεγαλύτερη υπερ-φούσκα, εκείνη που έχτιζαν για 25 χρόνια τα υπερπόντια super-τζιτζίκια της Wall Street.
Κάπως έτσι, τα μερμήγκια του Βορρά είδαν την σκληρή δουλειά τους όχι μόνο να μην μεταφράζεται σε καλύτερη ζωή για τα ίδια και για τα παιδιά τους αλλά, αντίθετα, να έχει υπονομεύσει ολόκληρη την συνομοσπονδία.
Τοξικοί μύθοι
Κι όταν η Κρίση χτύπησε, στα βόρεια μερμήγκια είπανε να σφίξουν κι άλλο το ζωνάρι. Να κατέβουν άλλο ένα σκαλοπάτι προς την κόλαση της ανέχειας και της ανασφάλειας. Τους είπανε ακόμα ότι η κυβέρνησή τους, την ίδια ώρα, απαιτεί την έγκριση των αντιπροσώπων τους για να στείλει, άκουσον άκουσον, αναρίθμητα δισεκατομμύρια στην ελληνική κυβέρνηση και άλλες νότιες κυβερνήσεις λίγο πολύ σαν και την ελληνική. Και δεδομένου ότι ποτέ δεν τους ξεκαθάρισαν τι επιτρέπεται και τι όχι να τα κάνουν οι νότιες κυβερνήσεις τα χρήματα αυτά (ότι, ουσιαστικά, αποτελούν κονδύλια που στόχο έχουν την διάσωση των απανταχού τζιτζικιών, βορείων και νοτίων, και υπό τον αδιαπραγμάτευτο όρο να μειωθούν κι άλλο τα εισοδήματα των νότιων μερμηγκιών), τα βόρεια μερμήγκια έμειναν εμβρόντητα: Πως συνέβη να δουλεύουν όλο και πιο πολύ για όλο και πιο λίγα, την ώρα που οι κυβερνήσεις τους στέλνουν πακτωλούς χρημάτων σε ξένους; Τότε, οι κυβερνώντες τους, για να μην παραδεχτούν ότι αυτό συμβαίνει για να προστατευτούν τα απανταχού τζιτζίκια, τους εξήγησαν τι συνέβη στο πλαίσιο ενός μύθου του Αισώπου. Ενός μύθου που όμως όλα τα τζιτζίκια ζούσαν στον Νότο και όλα τα μερμήγκια στον Βορρά (βλ. πιο πάνω).
Την ίδια ώρα, τα νότια μερμήγκια βρίσκονταν σε απόγνωση. Τα απανταχού τζιτζίκια, βόρεια και νότια, τα έβριζαν χυδαία: Ανεπρόκοπα τα ανέβαζαν, διεφθαρμένα τα κατέβαζαν. Τα κατηγορούσαν ως δυναμιτιστές του Δυτικού Πολιτισμού οι οποίοι λόγω της τεμπελιάς τους και της καλής ζωής που ζούσαν έβαλαν σε κίνδυνο την παγκόσμια οικονομική τάξη. Δεν ήξεραν πως να αντιδράσουν. Αναρωτιόντουσαν πως γίνεται να τα κατηγορούν για καλοζωία όταν δεν θυμούνται μέρα που να μην δούλευαν από το πρωί μέχρι το βράδυ και εβδομάδα που να μην δυσκολεύονταν να τα βγάλουν πέρα. Ακόμα και στις καλές εποχές! Πάλευαν τότε, παλεύουν ακόμα χειρότερα σήμερα. Κι όσο για τα πακέτα διάσωσης, δεν έχουν δει τίποτα παρά μόνο ακούνε για δισεκατομμύρια - την ώρα που καλούνται να πληρώνουν όλο και περισσότερους φόρους, όλο και ακριβότερα τα είδη πρώτης ανάγκης, από όλο και ισχνότερα εισοδήματα. Κι όταν ακούνε τους βόρειους να τους αποκαλούν τζιτζίκια, αχρείους, κλέφτες, δεν είναι δύσκολο να σκύψουν πάνω από το πηγάδι της συλλογικής μνήμης και να βρουν υλικό με το οποίο να χτίσουν δικές τους ύβρεις κατά των βορείων (ιδίως εκείνων που τους βρίζουν στα γερμανικά).
Ηθικό δίδαγμα (κάθε Αισώπιος μύθος πρέπει να έχει ένα!)
Πολλοί θεωρούν ότι με τον Τζίτζικα και τον Μέρμηγκα, ο Αίσωπος προσπάθησε να μας αποτρέψει από την τεμπελιά προτρέποντάς μας να είμαστε καλοί προς τον μελλοντικό μας εαυτό – κάτι που ο Τζίτζικας δεν μπορούσε να κάνει. Σωστά. Όμως, ο Αίσωπος θεωρούσε προβληματικό τόσο τον Τζίτζικα όσο και τον Μέρμηγκα, προετοιμάζοντάς μας για το ηθικό δίδαγμα του παν μέτρον άριστον: Ούτε Μέργηγκας, που δεν μπορεί ποτέ να χαρεί παρά μόνο την σκέψη της μελλοντικής κατανάλωσης, ούτε Τζίτζικας, που αρνείται να κάνει θυσίες προς όφελος του μελλοντικού του εαυτού. Σήμερα, εδώ στην Ευρώπη, μια νέα διάσταση του Αισώπιου μύθου έκανε την εμφάνισή της – μια διάσταση που ο Αίσωπος δεν είχε φανταστεί και, δυστυχώς, ούτε και οι σημερινοί Ευρωπαίοι λαμβάνουν υπ’ όψη τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να σταματήσουμε την κατρακύλα της ευρωζώνης.
Ποια είναι η διάσταση αυτή, η συνυφασμένη με την ευρωζώνη; Η εξής: Όταν οι μέρμηγκες και οι τζίτζικες είναι κατανεμημένοι τόσο στον Βορρά όσο και στον Νότο, τόσο στα ελλειμματικά όσο και στα πλεονασματικά κράτη-μέλη της ευρωζώνης, το σκηνικό είναι έτοιμο για μια Μεγάλη Ύφεση παντού, η οποία, αργά ή γρήγορα, δίνει το έναυσμα για μια σκοτοδίνη από την οποία μόνον ηττημένοι προκύπτουν. Ένα σκηνικό στο οποίο κανείς δεν μπορεί να διασωθεί.
Η μόνη μας διέξοδος από αυτό το δυστοπικό σκηνικό, στο οποίο ήδη βρισκόμαστε εγκλωβισμένοι, είναι να ανατρέψουμε ο κυρίαρχο αφήγημα. Να επανα-σχεδιάσουμε την συνομοσπονδία μας στην βάση της συνειδητοποίησης ότι σε αυτήν συμβιώνουν από την μία άκρη της στην άλλη (α) τα παραγκωνισμένα και απογοητευμένα μερμήγκια και (β) τζίτζικες με περισσότερη εξουσία και “φροντίδα” απ’ ότι δικαιούνται και από όσο μπορεί η συνομοσπονδία μας να αντέξει.
