Μια ψυχαναλυτική και πολιτισμική ματιά στα γενεσιουργά αίτια της καθήλωσης μας σ ένα ασάλευτο παρόν. (3 7 2019).
Ψυχανάλυση είναι η ερμηνευτική εκείνη επιστήμη (όπως η φιλοσοφία και η κοινωνιολογία με τα αντίστοιχα επιστητά) η οποία ασχολείται με τους μηχανισμούς λειτουργίας του ανθρωπίνου πνεύματος.
Ο ιδρυτής της o Freud (1856-1939) στις αρχές της καριέρας του από τις εμπειρίες που είχε από αναλυόμενες πίστευε ότι ζούσε σε μια κοινωνία ανωμάλων ανθρώπων καθώς όλες τους του καναν παράπονα ότι βιάσθηκαν από τον πατέρα τους η από κάποιον άλλο συγγενή. Αυτό τον έκανε να γράψει το 1895 το βιβλίο του «Μελέτες για την Υστερία» ( Υστερία= μη ελεγχόμενα συναισθήματα που ξεχειλίζουν ) καθώς πίστευε ότι η υστερία ήταν μια μετά-τραυματική αντίδραση του πραγματικού βιασμού που είχαν υποστεί οι γυναίκες σύμφωνα με τις περιγραφές τους, από τους οικείους τους η οποία έβρισκε μια βίαιη διέξοδο υπό την μορφή υστερικής κρίσης. Στη συνέχεια όμως ανεκάλυψε ότι εκτός ορισμένων περιπτώσεων οι υπόλοιπες αφηγήσεις βιασμού ήταν φανταστικές. Αυτή του η ανακάλυψη τον είχε απογοητεύσει βαθύτατα καθώς ως επιστήμονας δεν μπορούσε να θεραπεύσει μια «ασθένεια» στο χώρο της φαντασίας χωρίς σύμπτωμα με αναφορά στη πραγματικότητα.
Αρκετά χρόνια αργότερα, και όλως τυχαίως, κλήθηκε από την κόρη του να μείνει και να προσέχει για μερικές ώρες τον εγγονό του που ήταν μωρό, καθισμένο σε ένα ψηλό καρεκλάκι της εποχής, που είχε ενσωματωμένο και το καθικάκι από κάτω για τις ανάγκες του, όσο εκείνη θα έλλειπε σε μια επείγουσα εργασία. Για να απασχολείται το μωρό, η μαμά, του είχε δώσει ένα καρούλι δεμένο με μία κλωστή. Ο Freud παρατήρησε ότι όταν έφυγε η μαμά το παιδί πέταξε κάτω το καρουλάκι και είπε, «πάει». Στη συνέχεια μάζευε το καρουλάκι με την κλωστή λέγοντας «ήρθε». Αυτή η παρατήρηση τον προβλημάτισε για καιρό μέχρι που το 1920 εκδίδει το βιβλίο του «Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης» (Beyond the pleasure principal) όπου κάνει τη μεγάλη στροφή από την μέχρι τότε Δομική θεωρία του (Structural theory) η οποία απέδιδε σχεδόν σύνολη την ανθρώπινη συμπεριφορά στις αντιδράσεις του σεξουαλικού ενστίκτου, και αναγνωρίζει πλέον τον δυναμικό χαρακτήρα του Εγώ, οποίος έκτοτε αποτελεί την βάση της σύγχρονης θεωρίας της ψυχανάλυσης.
Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση η δυνατότητα του εγώ να μπορεί να θεωρεί ως δικό του αντικείμενο ένα κομμάτι του, μας ανοίγει σε μια άλλη δυνατότητα αυτήν ενός εσωτερικού κόσμου ο οποίος κατοικείται από αντικείμενα υπό μορφήν εικόνων τα οποία βρίσκονται σε δυναμική σχέση μεταξύ τους. Η συνειδητοποίηση ότι κομμάτια του εαυτού μπορούσαν να ταυτισθούν με αντικείμενα φορέων αρνητικής ενέργειας ως μορφή προστασίας του Εγώ από πιθανή κατάρρευση, λόγω αδυναμίας διαχειρίσεως των ψυχικών εκροών (Των λεγομένων Motor discharges σύμφωνα με τον Freud), οδήγησε στη ανακάλυψη μιας πνευματικής αντιστάσεως του Εγώ που ονομάζεται «Ταύτιση με τον εισβολέα» (Identification with the aggressor).
Στην περίπτωση του εγγονού του Freud αυτό που τελικά συνέβαινε ήταν το εξής: Το μωρό για να καλύψει την έλλειψη της μαμάς και το αντίστοιχο ένστικτο του θανάτου που του γεννούσε η έλλειψις της, ταυτιζότανε με την μητέρα του και με τον τρόπο αυτό η δική του ψυχική ενέργεια, κάλυπτε την κενή εικόνα της απουσίας της μητέρας του, που του ενεργοποιούσε το ένστικτο του θανάτου, και του απειλούσε την λογική και πνευματική του συγκρότηση. Υπάρχουν κλινικά παραδείγματα σε μελέτες μικρών παιδιών όπως ένα συγκεκριμένο που είπε στην αναλύτρια του τώρα δεν φοβάμαι το φαντασματάκι που με κυνηγούσε γιατί έγινα και εγώ φαντασματάκι.
Ο μηχανισμός αυτός αμύνης (Ταύτιση με τον εισβολέα) εκτός από προστατευτικός παίζει έναν πρωτεύοντα ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού ως μηχανισμός που του δίνει την ευκαιρία να δημιουργήσει μέσα του χώρο για να χωρέσει και να ενσωματώσει τελικά αυτό που ως ξένο και άγνωστο στη αρχή το τρόμαζε.
Καθοριστική σε σχέση με το θετικό η το αρνητικό πρόσημο της ανάπτυξης του παιδιού είναι η αυτονομία του η μη, σε σχέση με τις εξιδανικευμένες εικόνες του μπαμπά και της μαμάς που φέρει μέσα του κατά την είσοδό του στην ηλικία των 6 περίπου ετών στη λεγόμενη λανθάνουσα περίοδο (Latency period), η οποία διαρκεί από τα 6 μέχρι τα 11 του χρόνια. Η φύσις έχει προνοήσει και κατά την περίοδο αυτή ελαττώνεται ( εξ ου και το λανθάνουσα) κατά πολύ η σεξουαλική ενέργεια (libido) στα παιδιά με σκοπό να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για να αποκτηθεί η γνώση που θα τα βοηθήσει να διασταλούν εσωτερικά ώστε όταν επανέλθει η libido στα 12 τους να έχουν ήδη διαμορφώσει την απαιτούμενη χωρητικότητα μέσα από την ελαστικότητα της συνείδησης εαυτού για να μπορούν να την δεξιωθούν.
Τα παιδιά που εισέρχονται στην λανθάνουσα περίοδο των 7 μη έχοντας αυτονομηθεί από τις εξιδανικευμένες και τεράστιες εικόνες του μπαμπά και της μαμάς μέσα τους, διανύουν την λανθάνουσα περίοδο όχι αναπτύσσοντας τον εαυτό στα πρότυπα του μπαμπά και της μαμάς (να γίνουν δηλαδή σαν τον μπαμπά και σαν την μαμά) αλλά παθητικά κάνοντας ότι αρέσει στον μπαμπά και στην μαμά. Με τον τρόπο αυτό φτάνουν στη ηλικία των 12 ετών χωρίς να έχουν αποκτήσει προσωπική ελαστική συνείδηση που θα τους επιτρέψει να χωρέσουν και να διαχειριστούν την επαναφορά της libido στη συνέχιση του ταξιδιού της ζωής μέσα από την ανάληψη της ευθύνης μιας δικής τους οικογένειας, καθώς οι τεράστιες εικόνες μέσα τους του μπαμπά και της μαμάς που δεν κατάφεραν να αποκτήσουν πραγματικές γήινες διαστάσεις έχουν ήδη μετατραπεί σε εικόνες που τα διώκουν και τους δημιουργούν το λεγόμενο διωκτικό άγχος. (persecutory anxiety).
Έχει παρατηρηθεί ότι παιδάκια χωρισμένων γονέων όταν μεταβαίνουν από το σπίτι που μένουν στο σπίτι του χωρισμένου γονέα κάνουν συνήθως εμετό. Λόγω έλλειψης εσωτερικής χωρητικότητος πρέπει να αποβάλλουν τον ένα χώρο για να ενδοβάλουν τον άλλο.
Στην περίπτωση της ελλείψεως εσωτερικής χωρητικότητος στην εφηβεία έχουμε, η νευρικούς κλονισμούς, η προσπάθειες καταστολής του ψυχικού θυμού και πόνου τόσο με ναρκωτικές ουσίες όσο και με αλκοόλ, με παράλληλη και συνεχή εξάρτηση από την οικογένεια με έντονα φαινόμενα θυμού επιθετικότητας και βιαιοπραγιών.
Ο μηχανισμός είναι ακριβώς ο ίδιος. Το παιδί που αισθάνεται αδύναμο να αντιμετωπίσει την ενοχή που του δημιουργούν οι εσωτερικές ψυχικές εναντιώσεις λόγω ελλείψεως χώρου προς δεξίωση της libido που επανέρχεται και απαιτεί να πάρει μια καινούργια θέση και μορφή στη συνείδησή του, προβάλει αυτή του την αδυναμία έξω από αυτόν, και παράλληλα ταυτίζεται φανταστικά με κάτι που του δίνει την αίσθηση της παντοδυναμίας, ώστε να είναι σίγουρος ότι η αδυναμία του δεν θα επιστρέψει ποτέ ξανά σ αυτόν, και ότι ο ίδιος δεν θα αναγκαστεί ποτέ να ξαναζήσει αυτή την αβάσταχτη ενοχή που ελλοχεύει κάτω από όλα αυτά τα εποικοδομήματα της φαντασίας.
Το φαινόμενο ιστορικά έχει παρουσιαστεί και έχει μελετηθεί, καθώς σε πολλά στρατόπεδα συγκεντρώσεως οι Γερμανοί είχαν επιλέξει ορισμένους κρατουμένους και τους είχαν αναθέσει την εσωτερική οργάνωση και εποπτεία των υπολοίπων κρατουμένων. Εκεί παρατηρήθηκε για πρώτη φορά το φαινόμενο, οι επόπτες Εβραίοι να είναι πιο βίαιοι και πιο αυστηροί στις επιβολές των ποινών προς τους υπόλοιπους Εβραίους απ΄ ότι οι ίδιοι οι Γερμανοί των SS.
Τι είχε συμβεί; Η εικόνα του θανάτου που υπήρχε διάχυτη γύρω τους, έκανε τους επόπτες που τους πλημμύριζε ο τρόμος, να προβάλουν την αδυναμία τους προς τα έξω στους συγκρατούμενους τους, και οι ίδιοι να ταυτίζονται με την εικόνα των παντοδύναμων Γερμανών οποίοι θα ζήσουν, καθώς δεν υφίστανται ως αδύναμοι όπως οι υπόλοιποι τον θάνατο, αλλά τον σκορπούν στους άλλους, όντας παντοδύναμοι Γερμανοί των SS.
Αυτή η φοβερή ανθρώπινη εμπειρία του ολοκαυτώματος έκανε τον Hans Jonas να γράψει στο βιβλίο του » Ο Θεός μετά το Άουσβιτς » : << Αφ ής στιγμής παρέδωσε τον εαυτό του σ ένα κόσμο εν τω γίγνεσθαι, ο Θεός δεν έχει τίποτε άλλο να δώση. Τώρα μένει ο άνθρωπος να δώση σ Εκείνον. Κι αυτό μπορεί να το κάνη αν στην ζωή του επαγρυπνή ώστε να μην συμβαίνη πολύ συχνά, ή να μην συμβαίνη εξ αιτίας του να μετανοιώνη ο Θεός που άφησε τον κόσμο να γίνη και να γίνεται >>.
Σύμφωνα με τη θεωρία της ψυχανάλυσης όλοι μας ως βρέφη διακατεχόμεθα από αισθήματα εκμηδένισης και θρυμματισμού. Ο ρόλος της μητέρας είναι διττός. Ο πρώτος ρόλος της είναι αυτός του κιβωτίου (container) το οποίο χωράει και αποτοξινώνει όλα αυτά τα αισθήματα εκμηδένισης και θρυμματισμού, που το παιδί μεταφορικά με το κλάμα μεταφέρει μέσα της και τα οποία στη συνέχεια ενδοβάλει το παιδί αποτοξινωμένα και έτοιμα να ενσωματωθούν και να αναπτύξουν την εσωτερική χωρητικότητα του. Ο δεύτερος ρόλος είναι η ίδια η λειτουργία της αποτοξίνωσης η οποία με την σκέψη περνάει στο παιδί το οποίο μαθαίνει σιγά-σιγά καθώς δημιουργεί χώρο μέσα του για την σκέψη να καταφέρνει μέσα από αυτήν (την σκέψη) να αποτοξινώνει μόνο του τα αισθήματα εκμηδένισης και θρυμματισμού, δημιουργώντας αντίστοιχες πνευματικές εικόνες οι οποίες τα χωράνε στο νόημα τους, καταφέρνοντας με τον τρόπο αυτό να εξασφαλίζει στο Εγώ την συνεχή λογική του συγκρότηση.
Άρα γεννιόμαστε με αισθήματα μηδενισμού και θρυμματισμού τα οποία επεξεργαζόμενα καταλλήλως από την μητέρα και στη συνέχεια από εμάς καταφέρνουμε να τα αποτοξινώσουμε και να τα μετατρέψουμε σε εικόνες με νόημα οι οποίες μας χαρίζουν την ισορροπία του εγώ μέσα από την ενσωμάτωση τους η οποία διασφαλίζει την λογική, της πνευματικής μας συγκρότησης.
Συνεπώς, από τη μητέρα παίρνουμε δύο πράγματα. Το Hardware (κιβώτιο για να χωράμε μέσα μας τη σκέψη) και το Software ( δηλαδή το λειτουργικό πρόγραμμα της ίδιας της σκέψης )
Αν για τον οποιονδήποτε λόγο το ενδιάμεσο στάδιο της επεξεργασίας των αισθημάτων μηδενισμού και θρυμματισμού δεν καταφέρει να τροποποιηθεί είτε εν μέρει είτε καθ ολοκληρίαν, τότε το παιδί αναγκάζεται να ενδοβάλει τα εν λόγω αισθήματα μη αποτοξινωμένα, μαζί με την αδυναμία από πλευράς της μητέρας του, της λειτουργικότητος του μηχανισμού συμβολοποιήσεως της σκέψης, προς αποτοξίνωση.
Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό όνειρο ενός παιδιού το οποίο βλέπει στον ύπνο του το ταβάνι να κατεβαίνει για να τον πλακώσει και παράλληλα να λείπει ο δεξιός τοίχος του δωματίου στο οποίο κοιμάται. Ερμηνεύει η ψυχαναλύτρια. Το ταβάνι που κατεβαίνει συμβολίζει την αδυναμία της μητέρας να χωρέσει τους φόβους του παιδιού, και ο δεξιός τοίχος που λείπει συμβολίζει την αδυναμία της μητέρας να μεταβιβάσει στο παιδί τη λειτουργία της σκέψης (symbol formation).
Για τον λόγο αυτό στην θεωρία της ψυχανάλυσης ο ρόλος της μητέρας συνοδεύεται από το «αρκετά καλή» ( good enough mother) καθώς καμία μητέρα δεν είναι δυνατόν να γνωρίζει όλα αυτά τα επιστημονικά επιτεύγματα. Οι Αγγλομαθείς μπορούν να παρακολουθήσουν πιο κάτω τις αντιδράσεις ενός παιδιού ενός έτους στο πείραμα ( still face ) του Αμερικανού ερευνητή καθηγητού στο Harvard, στην έδρα της ανάπτυξης του παιδιού, Edward Tronick Ph.D., ο οποίος μελετά τα τελευταία 40 χρόνια την ανάπτυξη των παιδιών, και ο οποίος στο συγκεκριμένο πείραμα βάζει την μητέρα του παιδιού να καθίσει παγωμένη και ανέκφραστη μπροστά του για 2,5 λεπτά και καταγράφει τις αντιδράσεις του. Σύγχυση, θυμός, στρες, αποστροφή, ενοχή. https://www.youtube.com/watch?v=apzXGEbZht0
Στη περίπτωση της προβληματικής επεξεργασίας των αρχέγονων φόβων του μηδενισμού και του θρυμματισμού ενεργοποιούνται εντός μας οι λεγόμενοι μηχανισμοί άμυνας με σκοπό να μας δώσουν χρόνο να υπερβούμε τα εμπόδια και να συνεχίσουμε την ψυχική μας ανάπτυξη. Ο Jerome S. Blackman έχει καταγράψει 101 τέτοιους μηχανισμούς άμυνας στο βιβλίο του «101 DEFENSES How the mind shields itself «
Πάνω στην επεξεργασία αυτών των αρχέγονων φόβων του μηδενισμού και του θρυμματισμού καθώς και των αντιστάσεων που ενεργοποιούνται αναλόγως της επιτυχίας της επεξεργασίας, προς μετασχηματισμό τους, παίζεται όλο το παιχνίδι της εξέλιξης, η της οπισθοδρόμησης ανθρώπων, η ομάδων ανθρώπων, δηλαδή κοινωνιών.
Ας έρθουμε τώρα να εξετάσουμε με βάση τα ανωτέρω κατά πόσο η θεωρία του κομμουνισμού του Μαρξ ήταν μια επιστημονική μελέτη, η μια σειρά από προσωπικές του αντιστάσεις που πήραν τη μορφή του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, για να χωρέσουν τον βρεφικό θυμό που του δημιουργούσαν οι προσωπικές απωθημένες διωκτικές εικόνες, τις οποίες δεν είχε καταφέρει να ενσωματώσει, όπως ίσως συμβαίνει και με τους ανθρώπους που τον ακολούθησαν.
Γιός Αστικής Γερμανοεβραϊκής οικογένειας, ο Marx (1818-1883) σπούδασε Νομικά Φιλοσοφία, Ιστορία, ακροατής του Hegel και μαθητής του ουμανιστή υλιστή Feuerbach. Το 1845 συναντά τον Engels το 1948 συντάσσουν από κοινού το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Το 1849 εγκαθίσταται στο Λονδίνο γάφει πολιτικά βιβλία όπως το «Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία» το 1867 τυπώνεται ο πρώτος τόμος του κεφαλαίου, στη συνέχεια τίθεται επι κεφαλής της πρώτης Κομμουνιστικής Διεθνούς όπου αντιπαρατίθεται με τους εκπροσώπους των Γάλλων και των Ρώσων αναρχικών τους Condon και Bakunin, με τους οποίους κυριολεκτικά μαλλιοτραβιέται, καθώς φανερώνεται η προσπάθεια του να κάνει λοβιτούρα σε σχέση με τις ψήφους μιας ψηφοφορίας. Βλέποντας το φαινόμενο της Σοσιαλδημοκρατίας να κερδίζει έδαφος κάνει μια πολύ αυστηρή κριτική στο συνέδριο των Σοσιαλδημοκρατών στη Gota to 1875 και το 1883 μας αφήνει χρόνους.
Ο Γερμανικός ιδεαλισμός της εποχής του Marx με κυρίαρχο εκπρόσωπο τον Hegel ήταν μια μεγάλη ισχυρή φιλοσοφική προσπάθεια να ενωθεί το υποκείμενο με το αντικείμενο. Για τον λόγο αυτό οι Γερμανοί ιδεαλιστές τον κόσμο τον έφερναν στην έλλογη αντίληψή του. Ο Marx αντιθέτως πίστευε ότι η ταυτότητα υποκειμένου και αντικειμένου είναι αυτό το οποίο πρέπει να διορθωθεί. Δηλαδή να αφήσουμε τη φιλοσοφία του πνεύματος και να πάμε στη φιλοσοφία της πράξεως. Όχι όμως της πράξεως του υποκειμένου αλλά της νομοτελειακής, αυτής δηλαδή που θα έρθει από μόνη της λόγω της ιστορικής εξέλιξης μέσα από την πάλη των τάξεων. Ακολουθώντας τον Feuerbach πίστευε ότι ο πραγματικός άνθρωπος είναι κάτι διαφορετικό από το αφηρημένο Όν των Γερμανών ιδεαλιστών. Κατά τον Marx λοιπόν ο άνθρωπος είναι φυσικό Όν το οποίο έχει απέναντι του φυσικά αντικείμενα. Αφήστε τις παρόλες για πνεύματα και λόγο έλεγε, εμείς είμαστε η πραγματικότητα, εμείς οι φυσικοί άνθρωποι που φοράμε τα σακάκια μας, πίνουμε το νερό μας, που καθόμαστε γύρω από το τραπέζι, αυτή είναι η πραγματικότητα, τα άλλα είναι μια ιδεαλιστική διαστροφή που βάζει τον άνθρωπο με το κεφάλι κάτω και τα πόδια επάνω, εμείς θα το διορθώσουμε αυτό, και θα βάλουμε τον άνθρωπο με τα πόδια κάτω και το κεφάλι επάνω.
Για τον Marx η σκέψη ήταν μια μορφή εργασίας η φράση του ήτανε δουλειά με το κεφάλι. Δηλαδή όπως σκάβω με τα χέρια για να βγάλω μια πέτρα, έτσι αντίστοιχη είναι και η δουλειά με το κεφάλι. Είναι εργασία που δεν βλέπει πέρα από την αίσθηση, που είναι υποταγμένη στη αίσθηση, όταν ξέρουμε εμείς όλοι, ότι η δουλειά με το κεφάλι είναι πολύ περίεργο πράγμα. Είναι ποιήματα, είναι τραγούδια, είναι συγγραφές, είναι επιστήμη, εδώ ήτανε ακριβώς ένα παράγωγο τυπικό απόλυτο της αισθήσεως, δηλαδή το κεφάλι είναι στη υπηρεσία της αισθήσεως, και επομένως ο νους , το πνεύμα δεν έχει υπερβατική δημιουργική δύναμη. Έχει επαναληπτική δύναμη.
Δεν ξέρω αν υπάρχει άνθρωπος που αν τον ρωτούσες, αν το μυαλό του είναι εργασία με το κεφάλι ότι θα το δεχόταν, και δεν θα δεχόταν ότι μπορεί και να φαντάζεται με το κεφάλι, ότι μπορεί να συγκινείται με το κεφάλι, ότι μπορεί να κάνει δεν ξέρω κι εγώ τι με το κεφάλι. Σε αντίθεση με τον Marx οι Γερμανοί ιδεαλιστές έλεγαν ότι το μυαλό είναι το πεδίο που πάμε στο αλλιώτικο, και για αυτό τον λόγο δεν είμαστε πραγματικοί δέκτες των πραγμάτων που έχουμε απέναντι μας, αλλά μετατροπείς τους.
Δηλαδή μιλούσαν για τη ποίηση του πνεύματος και όχι για την δουλειά του εκσκαφέα του μυαλού.
Στους Γερμανούς ιδεαλιστές η ενότητα του εγώ είχε να κάνει με την ενότητα της συνείδησης πρώτα, και μετά με την ενότητα του πνεύματος. Για τον Marx συμβαίνει κάτι πολύ σημαντικό, η ενότητα του παύει να είναι ενότητα του εγώ, και γίνεται αντιστοίχιση με την κοινωνία.
Δηλαδή δεν υπάρχουν πια άτομα ο καθένας μας είναι έκφραση του κοινωνικού συνόλου. Δηλαδή παύει πια να υπάρχει το εγώ που αντιδρά, που δέχεται κλπ, και η ενότητα του εγώ γίνεται η κοινωνία. Για αυτό δεν υπάρχει το υποκείμενο σ αυτές τις θεωρίες καθόλου. Υπάρχει κατά πόσο εσύ εκφράζεις την τάξη σου, η δεν την εκφράζεις ως άθλιος τύπος, η τρελός.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι Σοβιετικοί αμφισβητίες μπαίνανε σε ψυχιατρεία διότι ήταν αδύνατο να κατανοήσουν πως η πνευματική τους εργασία μπορούσε να είναι ασύμφωνος με τις ιδέες τις κομματικές και επομένως υποβάλλονταν σε πολύ σκληρές θεραπείες με φοβερές ενέσεις κλπ, ως παράφρονες, επειδή μπορούσαν να σκέφτονται διαφορετικά.
Δεν υπάρχει πιο απάνθρωπο και πιο ολοκληρωτικό πράγμα από αυτό, δεν είμαι εγώ, εγώ είμαι η κοινωνία.
Αυτό μπορεί να εμφανιστεί δεν ξέρουμε με τι ιδανικά, αλλά παύω να έχω ευθύνη απέναντι μου, εγώ, ως εγώ. Καταργείται η ευθύνη των ανθρώπων, καθώς δεν υπάρχει άλλο υποκείμενο από την σύνολη κοινωνική πραγματικότητα, είναι ένα είδος ατομικής χαλκομανίας του συνόλου.
Η φράση κλισέ του Marx είναι η εξής: Δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει το Είναι αλλά το Είναι που καθορίζει τη συνείδηση.
Δεν είναι δηλαδή η σκέψη που καθορίζει τα πράγματα, δεν είναι ότι ανάλογα με το τι θα σκεφθώ είναι τα πράγματα, αλλά τα πράγματα καθορίζουν τι θα σκεφθώ για αυτά. Το ρολόι με κάνει και σκέφτομαι ρολόι, όχι ότι εγώ βγάζω από το μυαλό μου το ρολόι και είναι ρολόι.
Ο Marx κάνει θεωρία αντιγράφοντας την πνευματικότητα όπως εγώ αισθάνομαι τώρα το σακάκι μου. Δηλαδή τίποτα δεν έχω να προσθέσω πάνω στο σακάκι μου. Δηλαδή δεν υπάρχει περίπτωση να φτιάξω καλύτερο σακάκι στον κόσμο. Να μου έρθει ας πούμε μια ιδέα να φτιάξω ένα καλύτερο σακάκι. Απλώς το βλέπω και με βλέπει και τελειώσαμε.
Εάν η σχέση μου με το ποτήρι είναι σχέση αισθητηριακή, καταργείται ακριβώς το σύμβολο που μετατρέπει το ποτήρι σε εικόνα στον εγκέφαλό μου, για να καταφέρω να το ενσωματώσω και να το κατανοήσω. Δηλαδή η ξερή σχέση νόηση και πράγματα, στη σχέση αισθάνομαι το αισθητό, παραβλέπει και αφαιρεί κάτι, ότι η σχέση με τα πράγματα βασίζεται στα σύμβολα.
Και για αυτό χωρίς λέξη ρολόι, δεν μπορώ να καταλάβω ρολόι, χωρίς λέξη ποτήρι δεν μπορώ να καταλάβω το ποτήρι. Έχει σημασία μεγάλη αυτό το πράγμα, γιατί ακριβώς το σύμβολο, ως δυνατότητα ενός τόπου η ενός πράγματος, δηλώνει πάντοτε το αλλιώς ( η ζυγαριά δηλώνει τη ζυγαριά, αλλά και την ισορροπία, το περιστέρι δηλώνει το περιστέρι, αλλά και την ειρήνη ), είναι ο τρόπος με τον οποίο βγαίνουμε από τη φύση και μπαίνουμε στον πολιτισμό.
Τι μας λέει δηλαδή ο Marx, ότι η πραγματικότητα μας είναι φυσική πραγματικότητα, και ο πολιτισμός μας πρέπει να εννοηθεί μόνο, ως σύστημα φυσικών σχέσεων. Το σύστημα όμως των φυσικών σχέσεων είναι το σύστημα της επαναλήψεως, το σύστημα όμως των συμβόλων, είναι το σύστημα της ανανεώσεως και της υπερβάσεως. Δηλαδή ξεκινώντας ήδη από αυτό, μας λέει ότι πρέπει να γίνετε ζώα, ήδη από αυτό.
Γατί χωρίς σύμβολο δεν υπάρχει η μετάβαση από το φυσικό στο αξιακό επίπεδο, από το κατώτερο στο ανώτερο, καθώς ο κόσμος των συμβόλων είναι ο τόπος των αξιών, ο τόπος που με βγάζει από τη φύση και με πάει στον πολιτισμό.
Χωρίς σύμβολο δεν υπάρχει πολιτισμός.
Δεν υπάρχει δηλαδή η αξιακή μετάβαση από το κατώτερο στο ανώτερο, από το μη ανθρώπινο στο ανθρώπινο.
Πολλές φορές μας φαίνονται σωστά αυτά που λέει ο Marx αν τα κοιτάξουμε επιφανειακά και δεν εμβαθύνουμε στον πνευματικό τους πυρήνα.
Δηλαδή η απόφανση, ότι είμαι άνθρωπος που αισθάνεται και έχω απέναντι μου πράγματα αισθητά, σημαίνει ότι εγώ και ένα καγκουρό είμαστε το ίδιο πράγμα, γιατί η διαφορά των ανθρώπων από τα ζώα, είναι ότι τα ζώα μόνο αισθάνονται, ενώ οι άνθρωποι μιλάνε, τα κάνουν κάτι τα ζώα, και πρώτα από όλα τα ονομάζουνε. Για τον Marx άνθρωποι και πράγματα αλληλοκαθορίζονται απόλυτα. Αλλά τι σημαίνει αλληλοκαθορισμός ανθρώπων και πραγμάτων. Σημαίνει αδυναμία υπερβάσεως, γιατί όταν καθορίζονται όλα μεταξύ τους επαναλαμβάνονται, δεν μπορεί να αλλάξει κάτι. Μόνο με την εμβάθυνση στον πυρήνα της θεωρίας του Marx θα μπορέσουμε να καταλάβουμε, γιατί όπου εφαρμόστηκαν αυτά τα πράγματα, άφησαν ερείπια και πτώματα. Γιατί εντελώς αθώοι άνθρωποι μπορούσαν να γίνουν εγκληματίες πολύ άνετα.
Υπήρξαν άνθρωποι που έκρουαν το κώδωνα του κινδύνου όπως ο Ιταλός Gramsi o Γερμανός Karl Hoerse και κυρίως ο Ούγγρος Gyorgy Lukacs με το έργο του «Ιστορία και ταξική συνείδηση», λέγοντας που πάμε χωρίς υποκείμενο, που πάμε ως χαλκομανίες της ιστορίας, αλλά θεωρήθηκαν αιρετικοί και πέρασαν στο περιθώριο.
Η Εγελιανή διαλεκτική αρχίζει με τη σκέψη η οποία κατευθύνεται. Σκέφτομαι το ποτήρι με το νερό, κι αναρωτιέμαι τι πράγμα είναι. Α, αυτό που κοιτάζω και λέω τι πράγμα είναι, γυρνάει πίσω με δυο λέξεις, ποτήρι με νερό. Πάει δηλαδή προς το ποτήρι η σκέψη, αναρωτιέται, και φέρνει πίσω δύο λέξεις. Είναι αυτή η κίνηση (προς κάτι, και επιστροφή).
Ο Μαρξ αρχίζει εντελώς διαφορετικά. Ο Μαρξ λέει το ποτήρι έρχεται σε μένα και εγώ το αντιλαμβάνομαι παθητικά με τα αισθητήρια μου. Αρχίζει δηλαδή από τη φύση και πηγαίνει στη σκέψη. Παλινδρομεί δηλαδή στον πιο κλασσικό Διαφωτισμό του 17ου αιώνος στους εγκυκλοπαιδιστές, σ αυτήν την ιστορία, γιατί δεν μπορεί να σκεφθεί με ένα τρόπο σύνθετο. Δηλαδή τι τον εμποδίζει και πάει σ αυτή την θεώρηση. Τον εμποδίζει η ανυπαρξία υποκειμένου. Όταν υπάρχει υποκείμενο σκέφτεται, όταν δεν υπάρχει υποκείμενο τα πράγματα, του έρχονται επάνω.
Πολύ σημαντικό. Η ανυπαρξία του υποκειμένου είναι η νομοθεσία της απόλυτης παθητικότητας του ανθρώπου.
Έχει σημασία να καταλάβουμε τους μηχανισμούς αυτού του σκεπτικού. Βεβαίως στο πεδίο της ιστορίας το αποτέλεσμα είναι μια αντίληψη για την ιστορία όπου πρωταγωνιστεί μια παράξενη ηθική νομοτέλεια, είναι η καλλίτερη κοινωνία.
Το πεδίο της ιστορίας σε πάει σε ανώτερους ανθρώπους σε ανθρώπους που δεν τρώγονται ο ένας με τον άλλον. Εκεί πρωταγωνιστούν χωρίς να αναδειχθούν αλλά σαν να είναι μία πραγματικότητα δεδομένη γιατί;
Γιατί o Marx δεν είναι ηθικός στοχαστής και αρνείται για τον εαυτό του την έννοια του ηθικού στοχαστή. Για αυτό τον λόγο είναι πάρα πολύ απλό για τον ίδιο ότι από την πρωτόγονη κοινωνία (Πρωτόγονο Κομμουνισμό) που ζούσαν όλοι κανονικά στις πρωτόγονες κοινότητες πήγαμε στη Δουλοκτησία, σε δούλους και κυρίους.
Αλλά δεν τον ενδιαφέρει και ορθώς για την λογική του, το ηθικό πρόβλημα. Οπότε αοράτως χωρίς να εμπεδωθεί, χωρίς να θεμελιωθεί, χωρίς θεωρητικά να αναδειχθεί, πως πάμε στο καλύτερο, αφού πάμε στο καλύτερο, με την έννοια την ηθική στο ανώτερο, αφού δεν υπάρχει ηθικός περιορισμός, παρά μόνο οικονομικές σχέσεις.
Το πολύ-πολύ να τρώμε παραπάνω, αυτό όμως δεν μας εμποδίζει να τρωγόμαστε μεταξύ μας. Δεν μπορεί λοιπόν με μια νομοτέλεια αυτού του τύπου να έχουμε ηθικές μεταλλάξεις και αυτό μάλιστα χωρίς υποστήριξη.
Αυτό για τον Έγελο δεν υπάρχει, γιατί ο Έγελος ξεκινάει από τον λόγο και ο λόγος έχει εσωτερικά, δομικά, το ανώτερο μέσα του, και το ηθικά διαφορετικό. Ενώ στην περίπτωση του Marx δεν μπορεί να ισχύσει.
Άρα στον Έγελο έχουμε ένα έλλογο, που ακολουθούν και προϋποθέτουν οι ιδέες, και οι πράξεις. Χωρίς αυτό το έλλογο, χωρίς αυτή τη σκόπευση για το πως θα έρθουν τα πράγματα, καλλίτερα η πιο συμφερτικά, δεν υπάρχει ιστορία.
Με τον Έγελο έχουμε το γνωστό σχήμα ιστορίας:
- Ανατολή, ένας ελεύθερος.
- Ελληνορωμαϊκή εποχή, μερικοί ελεύθεροι.
- Νέοι χρόνοι Γαλλική επανάσταση, όλοι ελεύθεροι.
Άρα από τον λόγο πάμε στην ελευθερία.
Με τον Marx και την φύση ως αφετηρία έχουμε άλλο σχήμα ποιό;
- Πρωτόγονος Κομμουνισμός.
- Δουλοκτησία.
- Φεουδαρχία.
- Καπιταλισμός.
- Σοσιαλιστοκομμουνισμός.
Το σχήμα του λόγου αποδίδει ποιοτικά χαρακτηριστικά ελευθερίας. Η ιστορία εξελίσσεται με βάση δίψα για ελευθερία.
Τι χαρακτηριστικά έχει το σχήμα το Μαρξιστικό; Έχει περιγραφή εξωτερικών χαρακτηριστικών παραγωγικών σχέσεων. Μια μηχανική εξέλιξη ένα μηχανικό πράγμα. Στο ένα πετάει η ανθρωπότητα για τη ελευθερία, στο άλλο μία λειτουργία αναγκασμού νομοτέλειας, διαδικασιών οι οποίες είναι ανώνυμες.
Ο Hegel χωρίζοντας την ιστορία από τη φύση μας οδηγεί στον πολιτισμό, δηλαδή στις αξίες. Η ελευθερία είναι αξία. Η, ΑΞΙΑ, γιατί; Γιατί στη φύση επικρατεί το ένστικτο το οποίο είναι η ανελευθερία. Αυτό είναι το θεμελιώδες χαρακτηριστικό.
Ο Marx το πίστευε εντελώς αναχρονιστικά, στην ιδεολογία του υλοκρατικού ιστορισμού του 18ου αιώνος, ο οποίος αναγνώριζε μόνο φυσικές αιτίες στα γεγονότα.
Hegel: Ελευθερία = μόνο πνευματική δίψα.
Marx: Ελευθερία = φύση μόνο ανάγκες.
Μόνο τέτοιου είδους πράγματα, μόνο φύση, μόνο φυσικές αιτίες, δηλαδή η απόλυτη έκπτωση του ανθρώπου η, η απόλυτη αποθέωση των απροσώπων μηχανισμών, των νομοτελειών, και όλου αυτού του πράγματος.
Η απόρριψη λοιπόν του πνεύματος ως βάσεως, ως πλαισίου της ιστορικότητος, που κάνει ο Marx και η διατήρηση των πρωτείων της οικονομίας έναντι όλων των άλλων εκφράσεων της κοινωνικής ζωής, «μόνο η οικονομία τίποτε άλλο», αφήνει ένα τεράστιο κενό.
Ποιό είναι το τεράστιο κενό που αφήνει και το οποίο πρέπει να επισημάνουμε;
Αυτό το κενό τονίζει ο Στέλιος Ράμφος στην ανάλυσή του, καλύπτει στη Μαρξιστική αντίληψη της ιστορίας η ιδέα της Διαλεκτικής προόδου προς ένα ηθικά ανώτερο στόχο.
Ποιόν; την Αταξική Κοινωνία.
Η οποία είναι τί;
Η υπόθεση του προσεχούς μέλλοντος κατά αδήριτη αναγκαιότητα.
Εδώ πρέπει να πούμε λοιπόν πως θεμελιώνεται θεωρητικά, πρακτικά, φιλοσοφικά, το αξιακό στοιχείο, την ώρα που όλα τα στοιχεία είναι ποσοτικά. Τι ηθικό περιθώριο μπορεί να αφήσει μία βάση η οποία είναι καθαρά οικονομική και η οποία είναι μια διαδικασία αναγκαιότητος;
Εδώ στο ηθικό στοιχείο κλίνει αυτό που είπαμε στην αρχή ότι μιλάει για ηθική ενώ έχει απορρίψει το σύμβολο, το αξιακό στοιχείο, έχει δεχθεί τη φύση ως Αρχή, και ο πολιτισμός για αυτόν είναι υπόθεση ταξική.
Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του ως μη ηθικό στοχαστή και ορθώς συνεπής προς τον εαυτό του, εξ ου και ελάχιστοι Αριστεροί έχουν διαβάσει το Κεφάλαιο, ενώ εκατομμύρια πεθάνανε για τη Δικαιοσύνη, όπως την φαντάζονται, γιατί; γιατί το θρησκευτικό στοιχείο είναι αυτό τους έκανε να πεθαίνουν, αλλά που δεν το έχει η θεωρία, η ιστορία των οικονομικών σχέσεων, με τι οικονομικό πράγμα να σε πάει παραπάνω;
Έχει σημασία να καταλάβουμε αυτά τα πράγματα υποστηρίζει ο Στέλιος ο Ράμφος και συνεχίζει την φιλοσοφική και πολιτισμική του ανάλυση.
Ο Marx ήταν ένας μικρός στοχαστής 5ης κατηγορίας με μεγάλη όμως απήχηση γιατί είχε έντονο θρησκευτικό στοιχείο, και το στοιχείο αυτό με στοιχεία πια υλικής ζωής, με τεράστια επίδραση, με εκατομμύρια ανθρώπους που θυσιάστηκαν, είτε για το καλό, είτε για το κακό. Αναστάτωσε την ανθρωπότητα ως το 1990 δεν είναι μικρή ιστορία, δεν το κάνανε πολλοί άνθρωποι αυτό. Πόσοι έχουν διαβάσει το κεφάλαιο; 200 σελίδες και το υπόλοιπο βαρετό, όλοι όμως ενδιαφέρονται για την Κοινωνία της Δικαιοσύνης που είναι κατ εξοχή οι μεγάλες εσχατολογικές ιδέες των θρησκειών.
Ο Marx ήτανε αντισημίτης μολονότι ήτανε Εβραίος είχε γράψει το βιβλίο «Το Εβραϊκό ζήτημα» Τί έλεγε στο Εβραϊκό ζήτημα; έλεγε να τελειώνουμε με τους Εβραίους, έπρεπε να πάψουν να θεωρούν τους εαυτούς τους ως εκλεκτούς του Θεού. Το δημιουργούν οι ίδιοι οι Εβραίοι το πρόβλημα με το να θεωρούν τους ίδιους μοναδικούς, να μας αφήσουν ήσυχους. Αλλά που μιλάει ο Εβραίος Marx; μιλάει στην εσχατολογία, εδώ στο τέλος της ιστορίας, που θα τελειώνω με το κακό.
Μπορεί να θεωρείται νομοτελειακή εξέλιξη η μετάβαση από τον πρωτόγονο Κομμουνισμό όπου οι άνθρωποι ζούσαν ειρηνικά στις κοινότητες τους, στην Δουλοκτησία;
Μπορεί ένας άνθρωπος χωρίς το αίσθημα της Δικαιοσύνης να αισθανθεί άνθρωπος;
Μπορεί να έρχεται ένας να σε δέρνει ότι ώρα θέλει, και να αισθάνεσαι άνθρωπος; Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα.
Για αυτό το λόγο μπορούμε να πούμε ότι ο Κομμουνισμός επέτυχε ως θρησκεία, ως παραγωγικές σχέσεις απέτυχε. Ποιος πεθαίνει για παραγωγικές σχέσεις; Πεθαίνουν όλοι για Δικαιοσύνη.
Από την άποψη της φιλοσοφίας της ιστορίας μπορούμε να σκεφθούμε ότι ως ιστορία εξηγεί την οικονομία, ως πράξη είναι ηθική. Εκεί δηλαδή που έλεγε το παν είναι η πράξη, τώρα η ηθική είναι που κινεί την πράξη. Πρέπει να αντιληφτούμε στο σημείο αυτό κάτι πάρα πολύ κρίσιμο.
Αυτή η οικονομική ανάλυση η οποία βασίζεται σε ένα ανύπαρκτο οικονομικό υποκείμενο, γιατί είναι η κοινωνία όπως γράφει το υποκείμενο, και η οποία έχει ένα ηθικό στόχο, είναι η καλύτερη υπαρξιακή προϋπόθεση για να γίνει ένας κανονικός άνθρωπος τέρας.
Για να καταλάβουμε τι σημαίνει Γκουλάγκ. Αυτός είναι ο συνδυασμός που απλούς ανθρώπους τους έκανε τέρατα. Και μπορούσαν να εξοντώνονται εκατομμύρια άνθρωποι, τεχνητοί λιμοί στην Ουκρανία, μεγάλα άλματα προς τα εμπρός και 30.000.000 νεκροί στα καλά καθούμενα στην Κίνα, κάτι τερατώδη πράγματα, 70.000.000 νεκροί στα Γκουλάγκ. Ποιος μπορούσε να τα κάνει αυτά, μόνο αύτη η δικαίωση. Οι αριθμοί είναι αληθείς, μπείτε στο internet στα θύματα του Σοβιετικού καθεστώτος και βρείτε τους αριθμούς. Ο Ρώσος ανθρωπολόγος Κουρσάτωφ είπε έπρεπε να είμαστε 300.000.000 άνθρωποι και είμαστε 200.000.000.
Έχει σημασία να καταλάβουμε το μυστήριο. Την ηθική δύναμη, από που την αντλεί και τι αποενοχοποιητικούς μηχανισμούς προς την τερατωδία αναπτύσσει, αυτό το σύστημα. Είναι τα συστήματα του ολοκληρωτισμού, όπως δίπλα στη Γερμανία, στο όνομα της βιολογίας, μπορούσε να γίνει το ίδιο.
Αυτή η ανελαστικότης του «η θα τους τελειώσουμε η θα μας τελειώσουνε» που μόνο ως μανικό προβολικό βίωμα μπορεί να κατανοηθεί, ως πολιτικό πρόβλημα λύθηκε ιστορικά τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Στην μεν Ευρώπη κάθισαν κάτω και τα βρήκανε δημιούργησαν τα συνδικάτα, τα ανθρώπινα δικαιώματα με όλες εκείνες τις απαραίτητες ασφαλιστικές δικλείδες ώστε οι άνθρωποι να ζουν με ειρήνη και ασφάλεια και αξιοπρέπεια. Παρόμοια και στην Αμερική οι καπιταλιστές ακολούθησαν το δόγμα Ford και αύξησαν τους μισθούς των εργατών ώστε από εργατική τάξη να γίνουν καταναλωτές. Δεν πήγαν αν τους ξεκληρίσουν και να πουν οι αυτοί η εμείς.
Αν έχουν κάποια βάση αληθείας τα όσα ειπώθηκαν από τον Freud τότε σε συνδυασμό με το έργο και τον χαρακτήρα του Marx θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτός ο βρεφικός θυμός που είναι χαρακτηριστικό όλων των επαναστατών (Τους βλέπουμε στις τηλεοράσεις παρεξηγούνται με το παραμικρό και σηκώνονται και φεύγουν μιλάνε πάνω στους άλλους και δεν αφήνουνε κανέναν να μιλήσει είναι περισσότερο από εμφανής η έλλειψη εσωτερικού τους χώρου) και ο οποίος δημιουργεί σε συνδυασμό με πιθανές γονικές απορρίψεις μια μη διαχειρίσιμη κατάσταση συνήθως καταστρέφει όπως πληροφορεί η Hanna Segal τη δυνατότητα συμβολοποιήσεως και δημιουργεί το φαινόμενο του συμπαγούς σκέπτεσθαι ( concrete thinking ), το οποίο απαγορεύει τις διακρίσεις. (Μια νοσοκόμα που επέζησε από μια τρομερή πυρκαγιά στο νοσοκομείο όπου πέθαναν αρκετοί συνάδελφοι της στη Αγγλία έβαζε σεντόνια στις χαραμάδες κάτω από τη πόρτα και έκλινε ερμητικά τα παράθυρα για να μην περάσει η υποτιθέμενη φωτιά, κάθε φορά που ερχόταν ομίχλη. Είχε καταστραφεί μέσα της από το σοκ η λειτουργία της συμβολοποιήσεως και δεν μπορούσε να ξεχωρίσει τον καπνό από την ομίχλη.)
Πιθανότατα λοιπόν και ο Marx ως γόνος εύπορης οικογενείας να είχε μεγαλώσει με νταντάδες και αυτό να του δημιούργησε την αίσθηση ότι δεν είναι αγαπητός από την μαμά, πράγμα που στη συνέχεια να κατέστρεψε τη δυνατότητα του να συμβολοποιεί και ως αντιστάθμισμα δημιούργησε μια ψεύτική εικόνα εαυτού παντοδύναμου, ο οποίος θα άλλαζε τον κόσμο μέσα από τη θεωρία του, στην οποία μετέφερε όλη του την αδυναμία διακρίσεως, και προσδίδοντας της θρησκευτικό όπως είδαμε χαρακτήρα κατάφερε να ενώσει ανθρώπους με παρόμοια ψυχολογικά θέματα που φτάνουν ως συμπτωματολογία μέχρι και τις ημέρες μας.
Η πίστη ενός αρκετά μεγάλου αριθμού συμπολιτών μας στο θαύμα της επικοινωνίας κάποιου με τον Χριστό, η, το να φεύγει κάποιος από ένα κόμμα του οποίου ο αρχηγός πρέσβευε ότι δεν υπάρχουν θαλάσσια σύνορα, και να πηγαίνει σε ένα άλλο του οποίου ο αρχηγός πρεσβεύει ότι τα σύνορα αν τα κοιτάξεις από το διάστημα είναι αστεία υπόθεση, και με τη μετάβαση του αυτή να νομίζει ότι κάτι αλλάζει στη ζωή του, ίσως να σημαίνει πως ο μηχανισμού της συμβολοποίησης λόγω των δεινών που έχει περάσει η ελληνική φυλή να πάσχει σε μεγάλο αριθμό συμπολιτών μας χωρίς να το κατανοούν με αποτέλεσμα να αδυνατούν να διακρίνουν.
Μόνο με αυτόν τον ψυχολογικό τρόπο πιστεύω μπορούμε να προσεγγίζουμε το γεγονός των ποσοστών συγκεκριμένων κομμάτων τα οποία παρά το γεγονός ότι:
- Βαφτίζουν την αποτελμάτωση πρόοδο, καθώς ως πράξη δεν εννοούν αυτήν που κάνει το υποκείμενο το οποίο αναλαμβάνει και την ευθύνη της στο εδώ και τώρα, αλλά αυτή που θα έρθει από μόνη της μέσα από τη (φανταστική) πάλη των τάξεων και την νομοτελειακή κοινωνική εξέλιξη που θα ακολουθήσει (δηλαδή ζήσε Μαϊ μου να φας τριφύλλι).
- Βαφτίζουν την ελευθερία, κοινωνική αναγκαιότητα.
- Βαφτίζουν την απολυταρχία Δημοκρατία.
Καταφέρνουν και τα διατηρούν σε ένα ικανοποιητικό βαθμό.
Εν όψει των σημαντικών εκλογών για μια αυτοδύναμη Ελλάδα να ευχηθώ σε όσους από του συμπολίτες μου καταφέρνουν και διακρίνουν τη διαφορά να θυμούνται την ημέρα της κάλπης, ότι τελικά, «Η Συνείδηση καθορίζει το Είναι» και όχι το είναι τη συνείδηση.
